Παιδεία και Εκπαίδευση

Παίρνοντας αφορμή από το άνοιγμα των Σχολείων – ύστερα από τη δίμηνη υποχρεωτική σχολική αδράνεια – καλωσορίζω αφενός τους συναδέλφους εκπαιδευτικούς στα «παλιά και γνώριμα λημέρια μας»και αφετέρου τους μαθητές μας.

Του Λεωνίδα Πυργάρη

Ως «καλωσόρισμα» λοιπόν και των μεν και των δε επιχειρώ τον νοηματικό προσδιορισμό των εννοιών «παιδεία» και «εκπαίδευση», των οποίων το περιεχόμενο πολλοί ταυτίζουν. Ωστόσο, όπως θα φανεί, υπάρχει νοηματική διαφοροποίηση ανάμεσα στις δύο έννοιες.

Παιδεία: η ανατροφή ενός ανθρώπου, οι αρχές ζωής και οι αξίες βάσει των οποίων αυτός πορεύεται, η πορεία από τα «σκοτάδια της ψυχής μας προς το φως», η πορεία από την άγνοια του εαυτού μας προς την αυτογνωσία. Το εργαλείο, δια του οποίου μπορεί ο άνθρωπος να προσεγγίσει την αυτογνωσία και να βελτιωθεί ηθικώς, είναι η «περιαγωγή». Περιαγωγή – κατά τον Πλάτωνα – είναι η μεταστροφή (η «στροφή 180 μοιρών»), η «αλλαγή πορείας», η αλλαγή ηθικού προσανατολισμού στον ανθρώπινο βίο: η πορεία από τα σκοτεινά σπήλαια της ψυχής προς το «Φως το Αληθινόν». Ο άνθρωπος μπορεί να πετύχει την περιαγωγήν δια της φρονήσεως. Δηλαδή το εργαλείο για την περιαγωγή είναι το φρονείν. Κατά τον Πλάτωνα ο κάθε άνθρωπος είναι προικισμένος από τον Θεό με τη φρόνηση. Όμως αυτή η θεϊκή δωρεά, η φρόνηση, βρίσκεται μέσα στον καθένα μας σε υπνώττουσα μορφή, σε λανθάνουσα μορφή, δηλαδή «κοιμάται». Μονάχα αν η φρόνηση επανενεργοποιηθεί, «ξαναξυπνήσει», ξεφύγει από την «χειμερία νάρκη» της, τότε μονάχα υπάρχει η δυνατότητα, γι’ αυτόν που την διαθέτει, να περιαχθεί (=να κινηθεί μεταστρεφόμενος) από το Σκότος (=έλλειψη αυτογνωσίας) προς το Φως (=κατάκτηση αυτογνωσίας).

Και όποιος έχει τη δυνατότητα να περιαχθεί, δηλαδή να ξεφύγει από τα σκοτάδια του και να κατακτήσει το Φως, αυτός μόνον – κατά τον Πλάτωνα – δικαιούται να γίνει και πολιτικός. Μονάχα ο φιλόσοφος πρέπει να γίνεται πολιτικός ηγέτης, διότι μόνο αυτός διαθέτει ηθική. Και ως εκ τούτου ως ηθικό ον μπορεί να οδηγήσει και την υπόλοιπη κοινωνία στην ευδαιμονία. Και ευδαιμονία υπάρχει μονάχα όπου υπάρχει ηθική.

Η ευθύνη για την παιδεία ή την απαιδευσία ενός ανθρώπου – δηλαδή για τον ηθικό του εξευγενισμό ή για την ηθική του εκβαρβάρωση – ποιον βαραίνει; Τους άλλους ή τον ίδιον; Σίγουρα μεγάλο μερίδιο ευθύνης για την ανατροφή ενός ανθρώπου έχει πρωτίστως το οικογενειακό περιβάλλον στο οποίο κανείς μεγαλώνει, αφού είναι γνωστό – κατά τη χιακή παροιμία – πως«εφτού που θα τσητήσει η κατσίκα θα τσητήσει τσαι το κατσικάτσι». Προφανώς και είναι της οικογένειας ο ρόλος ο πλέον καθοριστικός για την «εικόνα» του καθενός μας. Όμως κι άλλοι παράγοντες αγωγής – οι λεγόμενοι φορείς κοινωνικοποίησης – επιδρούν, θετικά ή αρνητικά, στη συγκρότηση και «οικοδόμηση» της προσωπικότητάς μας: τα σχολεία στα οποία φοιτούμε, τα αναγνώσματα με τα οποία ερχόμαστε σε επαφή, ο κύκλος των συναναστροφών μας (είτε ο φυσικός κύκλος ανθρώπων είτε ο διαδικτυακός «κύκλος φίλων»), τα μέσα μαζικής επικοινωνίας της εποχής μας κ.λπ κ.λπ. Σαφέστατα λοιπόν και διαμορφώνεται ο άνθρωπος από τις περιβαλλοντικές επιρροές που αυτός δέχεται. Αλλά όχι μονάχα απ’ αυτές. Υπάρχει και η ατομικότητα ενός εκάστου εξ ημών! Ναι, με διαμορφώνει, μέχρι ένα σημείο, η κοινωνία, οι άλλοι με τους οποίους συνυπάρχω. Με διαμορφώνει, ως ένα βαθμό, η «ζύμωση» στην οποία αναγκαστικά υπόκειμαι ως κοινωνικό ον που είμαι. Όμως έχω κι εγώ τις ευθύνες μου γι’ αυτό που είμαι και γι’ αυτό που θα γίνω! Έχω ατομική ευθύνη για τις σκέψεις μου αλλά και για τα «έργα και τις ημέρες» μου. Έχω ευθύνη 100% για όλες τις πράξεις και επιλογές μου. Είμαι ελεύθερος άνθρωπος, δηλαδή υπ-εύθυνος, τουτέστιν υπέχω ευθύνην των ενεργειών μου, είμαι υποχρεωμένος να δίνω λογαριασμό στη συνείδησή μου πρωτίστως. Είμαι εγώ ο ίδιος «καπετάνιος του εαυτού μου». Εγώ φέρω ακέραιη την ευθύνη αν «το καράβι μου θα φτάσει σώο στο λιμάνι προορισμού του» ή αν θα «πέσει σε ξέρα». Είμαι αυτόνομο ηθικό υποκείμενο και όχι «φτερό στον άνεμο». Είμαι αυτεξούσια ηθική προσωπικότητα και όχι άθυρμα των παθών μου ή της «μοίρας». Είμαι αυτοκαθοριζόμενος και όχι ετεροκαθοριζόμενος. Άρα «όπως στρώσω θα πλαγιάσω»!

Εκπαίδευση: εκπαίδευση είναι οι κάθε είδους γνώσεις τις οποίες αποκτά κανείς κατά τη διάρκεια της ζωής του. Π.χ. χειρισμός αυτοκινήτου, δίπλωμα εκμάθησης μιας ξένης γλώσσας, δίπλωμα πιάνου, πτυχίο μάγειρα, πτυχίο καπετάνιου, πτυχίο γιατρού, πτυχίο υδραυλικού κ.ο.κ. Η εκπαίδευση έχει λοιπόν σχέση με τις επιμέρους δεξιότητες που αποκτά κανείς ασχολούμενος επί μακρόν με κάποιο γνωστικό ή επαγγελματικό αντικείμενο. Ένας άνθρωπος κάλλιστα μπορεί να είναι σφόδρα εκπαιδευμένος και την ίδια στιγμή σφόδρα απαίδευτος (=ανάγωγος, αχρείος, ανήθικος). Όπως βέβαια μπορεί να συμβαίνει και το ακριβώς αντίθετο: κάποιος να είναι πεπαιδευμένος σφόδρα και την ίδια ώρα σφόδρα απαίδευτος και αμαθής!

Σχετικά παραδείγματα: κάποιος είναι κορυφαίος γιατρός στην ιατρική του ειδικότητα και είναι τόσο βαθύς γνώστης της επιστήμης του που «και νεκρούς ανασταίνει». Την ίδια στιγμή όμως αυτός ο ίδιος άνθρωπος είναι παραδόπιστος και ωμός εκβιαστής των ασθενών του: ζητά «φακελάκια» από τους ασθενείς προκειμένου να τους παρέχει τις ιατρικές του υπηρεσίες. Ένας τέτοιος άνθρωπος πώς θα χαρακτηρισθεί; Θα χαρακτηρισθεί μονάχα εκπαιδευμένος και όχι πεπαιδευμένος. Γιατί; Διότι είναι ο μέγιστος των επιστημόνων και ταυτόχρονα ο ελάχιστος των Ανθρώπων!!!

Άλλο παράδειγμα: κάποιος «πήρε των ομματιών του», δηλαδή εγκατέλειψε τα εγκόσμια και έγινε καλόγερος από πολύ μικρή ηλικία. Δεν πρόλαβε καν να φοιτήσει στο Γυμνάσιο. Οι όποιες γνώσεις μπόρεσε να λάβει υπήρξαν εντελώς αποσπασματικές και λειψές. Ένας τέτοιος άνθρωπος περιορισμένων μαθησιακών και γνωστικών οριζόντων σίγουρα χαρακτηρίζεται αμόρφωτος, αγράμματος και απαίδευτος. Όμως αυτός ο άνθρωπος, λόγω των ιδιαίτερων συνθηκών της ζωής του (=προσευχή, εσωτερική περισυλλογή, ενδοσκόπηση, αυτογνωσία), έχει φτάσει σε μέγιστα ύψη εσωτερικού φωτισμού. Έχει σημειώσει τεράστια ηθική πρόοδο λόγω της σκληρής «ψυχικής γυμναστικής» στην οποία υποχρέωνε τον εαυτό του, όλα αυτά τα χρόνια του εγκλεισμού του στο μοναστήρι. Αυτός ο άνθρωπος έχει προσεγγίσει, σε μεγάλο βαθμό, την ηθική ολοκλήρωση. Άραγε ένας τέτοιος άνθρωπος πώς θα χαρακτηρισθεί; Θα χαρακτηρισθεί πεπαιδευμένος, δηλαδή ηθικά τελειωμένος, παρότι έμεινε εκπαιδευτικά-σχολικά αγράμματος.

Κατανοήσατε – πιστεύω – τη διάκριση «παιδεία-εκπαίδευση». Παιδεία είναι ο ηθικός εξευγενισμός, η Ανθρωποποίηση του ανθρώπου, η απομάκρυνση του καθενός μας από την κτηνώδη φύση του, η εξομοίωσή μας με το Θεό. Παιδεία είναι το «ομοιούσθαι τινά θεώ». Αντίθετα, της εκπαίδευσης το περιεχόμενο είναι πιο «ρηχό»: και οι σκύλοι εκπαιδεύονται (άλλοι για να πιάνουν θηράματα, άλλοι για να φυλάνε πρόβατα, άλλοι για κυνομαχίες κ.ο.κ). Όμως μονάχα ο άνθρωπος, που κουβαλά το Θεό μέσα του από γεννησιμιού του, μπορεί να παιδευθεί – και όχι μονάχα να εκπαιδευθεί. Μονάχα ο άνθρωπος είναι αγώγιμο ον, πλάσμα δεκτικό ανατροφής και αγωγής. Αρκεί βέβαια τη θεϊκή σπίθα, που από την γέννησή του κουβαλά, να τη μετουσιώσει σε Θεό κι όχι σε Σατανά. Ο άνθρωπος έχει την ελευθερία επιλογής: μπορεί να διαλέξει ανάμεσα στην οδό της «Αρετής» και την οδό της «Κακίας», ανάμεσα στην «οδόν της Σωτηρίας» και την «οδόν της Απωλείας».

«Αἰτία ἑλομένῳ, θεὸς ἀναίτιος» λέγει ο Πλάτων. Δηλαδή: «την ευθύνη για ό,τι σού συμβεί την έχεις αποκλειστικά εσύ ο ίδιος. Δικές σου είναι οι επιλογές. Μη φορτώνεις τα δικά σου λάθη στο Θεό!».

Έρχομαι τώρα στον ρόλο των σχολείων. Τα σχολεία, σε κάθε Χώρα, ποιον άραγε στόχο υπηρετούν; Διακονούν την Παιδεία – με το περιεχόμενο που ήδη της δώσαμεπαραπάνω – ή την Εκπαίδευση; Οι μαθητές φοιτούν στις διάφορες εκπαιδευτικές βαθμίδες με σκοπό να γίνουν εκπαιδευμένοι ή πεπαιδευμένοι; Αν και – θεωρητικά – σκοπός κάθε Εκπαιδευτικού Συστήματος είναι όχι μόνο η παροχή στους μαθητές γνωστικών εφοδίων αλλά κυρίως η παροχή ηθικών τοιούτων, δια των οποίων οι μαθητές ενηλικιούμενοι θα εξελιχθούν σε ηθικές και ακεραιωμένες προσωπικότητες, φοβούμαι πως, εδώ και κάμποσα χρόνια, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και σε άλλες δυτικές χώρες, «έχουμε χάσει το δάσος και ψάχνουμε το δέντρο»!  Δηλαδή κύριος στόχος τόσο των γονιών και των παιδιών τους όσο και των κάθε βαθμίδας δασκάλων έχει γίνει ο εξής ένας: να αποκτήσει οπωσδήποτε το παιδί πολλά «εφόδια» (διπλώματα γλωσσών, είσοδο σε κάποια «καλή» πανεπιστημιακή σχολή κ.λπ). Δηλαδή η Δημόσια Εκπαίδευση, σιωπηρά (με τη συνενοχή όλων μας), έχει προσλάβει έναν μονομερή προσανατολισμό: στείρος ωφελιμισμός και χρησιμοθηρικό πνεύμα. Για την «δίαιτα της ψυχής» λίγοι ενδιαφέρονται. Ακόμα και η διδακτέα ύλη των Ανθρωπιστικών Μαθημάτων (Αρχαία Ελληνική Γραμματεία, Λογοτεχνία, Θρησκευτικά, Κοινωνιολογία) αντιμετωπίζεται από γονείς, μαθητές και δασκάλους, χρησιμοθηρική τη αντιλήψει, μονάχα ως εργαλείο και εφαλτήριο της εισόδου του μαθητή σε μια «καλή»πανεπιστημιακή σχολή!

Φυσικά γι’ αυτή την κατάντια, γι’ αυτόν τον εκπεσμό της Παιδείας σε χρησιμοθηρική και χυδαίας αντίληψης«ανταλλακτική γνώση» δεν έχει ευθύνες μονάχα το λεγόμενο Εκπαιδευτικό Σύστημα. Οι ευθύνες βαραίνουν περισσότερο τη σύγχρονη καταναλωτική κοινωνία, η οποία έχει συγκεκριμένες «αξίες», όλες οικονομικού και «λογιστικού» περιεχομένου. Δυστυχώς, η περιρρέουσα κοινωνική ατμόσφαιρα όλων των δυτικών κοινωνιών έχει ως αξιακό πρόταγμα, εδώ και πολλά χρόνια, τη θεοποίηση του χρήματος και τον υλικό εν γένει ευδαιμονισμό. Και το σχολείο, ως κοινωνικό υποσύνολο του υπερσυνόλου που λέγεται κοινωνία, δεν θα μπορούσε να έχει άλλη «τύχη».

Ωστόσο χρέος της Οργανωμένης Κρατικής Εκπαίδευσης – και κυρίως των δασκάλων που την υπηρετούν σε όλες τις βαθμίδες της – είναι να κυνηγούν το άπιαστο και ανέφικτο, να μετουσιώνουν την άχαρη Εκπαίδευση  σε ευχάριστη Παιδεία, ώστε επιτέλους «να λάβουνε τα όνειρα εκδίκηση»!

Χίος: 10/5/2020