Διαβάστε όλες τις τελευταίες ειδήσεις στο Google NewsΟι «γροθιές» Covid-19 και ο ρωσο-ουκρανικός πόλεμος έπληξαν την παγκόσμια οικονομία και έχουν τροφοδοτήσει φόβους ότι θα ξεσπάσει Γ’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Χωρίς άλλο ιστορικό γεγονός με το οποίο να συγκρίνουν την τρέχουσα κρίση, πολλοί επισημαίνουν ότι ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος σκότωσε το πρώτο κύμα παγκοσμιοποίησης το 1914 και καταλήγουν στο εύκολο συμπέρασμα ότι το τέλος του δεύτερου κύματος παγκοσμιοποίησης είναι κοντά.
Του Ευελπίδη Οικονομάκη
Αν και το παγκόσμιο εμπόριο ως ποσοστό του παγκόσμιου ΑΕΠ έχει μειωθεί στο 52% (όπως, αντιστοίχως, και το 2009), απέχουμε πολύ από το ναδίρ του 5% που καταγράφηκε το 1945 στο τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Λόγω της τάσης να συγχέεται η σειρά των ιστορικών γεγονότων, η πτώση του παγκόσμιου εμπορίου εσφαλμένα θεωρείται από πολλούς ως προάγγελος παγκοσμίου πολέμου. Ωστόσο, το αντίστροφο έγινε με την κατάρρευση της«Παγκοσμιοποίησης1.0.» Επιπλέον, ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος δεν ξέσπασε αμέσως μετά το 1918. Χρειάστηκαν είκοσι ένα χρόνια απομόνωσης, προστατευτισμού και ύφεσης για να τον πυροδοτήσουν.
Πόσο ρεαλιστικό είναι το ξέσπασμα ενός μεγάλου διεθνούς πολέμου στο άμεσο μέλλον; Τα αίτια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου ήταν ο ιμπεριαλισμός, ο μιλιταρισμός, ο εθνικισμός και το σύστημα συμμαχιών. Παρόλο που εξακολουθούν να υπάρχουν και σήμερα στην εξίσωση, αυτοί οι παράγοντες είναι σημαντικά λιγότερο δυναμικοί από ό,τι ήταν στο τέλος του «μακροχρόνιου δέκατου ένατου αιώνα», το 1914. Ο ιμπεριαλισμός έχει αντικατασταθεί από διεθνείς οργανισμούς και πολυεθνικές εταιρείες. Ο μιλιταρισμός είναι, επίσης, σημαντικά πιο αδύναμος. Εάν ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι το προοίμιο του Γ’ Παγκοσμίου Πολέμου, πού είναι η βούληση και όρεξη για μάχη από την πλευρά του Ρώσου επιτιθέμενου; Μόνο οι αμυνόμενοι Ουκρανοί φαίνεται να έχουν αυτήν τη μάχιμη ψυχολογία. Το ίδιο ισχύει και για την έκρηξη του εθνικισμού στην Ουκρανία, η οποία είναι η εξαίρεση που επιβεβαιώνει τον κανόνα.
Ο εθνικισμός ήταν απαραίτητος για την κύηση του καπιταλισμού από τη φεουδαρχία με τους μυριάδες δασμούς και τους τελωνειακούς φραγμούς που εμπόδιζαν το εμπόριο. Στον τεχνολογικά ανεπτυγμένο σύγχρονο κόσμο μας, ο εθνικισμός είναι ένας αναχρονισμός που δεν έχει τη δύναμη να αντισταθεί σε μεγάλες πολυεθνικές εταιρείες και διεθνείς οργανισμούς, όπως η Παγκόσμια Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο.
Όταν έπεσαν οι τιμές πετρελαίου και φυσικού αερίου το 2008, ολοκληρώθηκε η οικονομική επέκταση της Ρωσίας. Ο Βλαντίμιρ Πούτιν καλλιέργησε στους πάντες μια και συστηματικά μία κουλτούρα ρωσικού σωβινισμού και ιδιότυπου αυτοκρατορικού ρεβανσισμού. Ενώ ο Αδόλφος Χίτλερ είχε δέκα χρόνια για να δουλέψει την προπαγάνδα του, ο Πούτιν έχει τουλάχιστον δεκατέσσερα — και οι προσπάθειες απέδωσαν καρπούς. Ρωτήστε τον μέσο Ρώσο έφηβο τι γνωρίζει για την επανάσταση του 1917 και θα σηκώσουν τους ώμους τους. Ωστόσο, σαν παπαγάλοι θα επαναλάβουν ότι ο Ιωσήφ Στάλιν έσωσε τον πλανήτη από τον φασισμό στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν στην πραγματικότητα ο σοβιετικός λαός ήταν αυτός που νίκησε τους Ναζί — και όχι ο Στάλιν. Η «εκκαθάριση» του Κόκκινου Στρατού από τον Κόκκινο Τσάρο λίγο πριν την έναρξη του πολέμου και η δολοφονία των κορυφαίων στρατιωτικών μυαλών της Σοβιετικής Ένωσης, η μυωπική αντιμετώπιση εκ μέρους του των σχεδίων του Χίτλερ και τα εγκληματικά λάθη του που κόστισαν τη ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων, καθιστούν τον ρόλο του Στάλιν στον πόλεμο κάθε άλλο παρά ηρωικό. Επί Πούτιν, ωστόσο, η νίκη της Σοβιετικής Ένωσης εναντίον του Γ’ Ράιχ συνδέθηκε με την ιδεολογική υπόσταση του ρωσικού κράτους. Αναφορικά με την πρόθεσή του να επιτεθεί στην Ουκρανία με το πρόσχημα της αντιμετώπισης των Ουκρανών Ναζί, ο Πούτιν ψήφισε νομοθεσία τον Ιούλιο του 2021 -μόλις έξι μήνες πριν ρωσικά τανκς εισέλθουν στην Ουκρανία- που καθιστούν έγκλημα την εξίσωση του Ιωσήφ Στάλιν με τον Αδόλφο Χίτλερ. Με μία λέξη, το Κρεμλίνο χρησιμοποιεί τον Χίτλερ για να ασπρίσει τον Στάλιν.
Οι προπαγανδιστές του Κρεμλίνου μιλούν για έναν «ιερό εθνικό πόλεμο» στην Ουκρανία, αλλά οι περισσότεροι Ρώσοι, ιδιαίτερα στην Αγία Πετρούπολη, στη Μόσχα και σε άλλες μεγάλες πόλεις, ξυπνάνε από έναν λήθαργο 22 ετών. Βλέπουν ότι ο αυτοκράτορας είναι γυμνός — από τη μέση και κάτω αυτή τη φορά. Η Μόσχα επιμένει ότι η «ειδική στρατιωτική επιχείρηση» στην Ουκρανία ήταν επιβεβλημένη, προκειμένου η ίδια να προλάβει μια επίθεση από την πλευρά του ΝΑΤΟ. Όμως, όλο και περισσότεροι Ρώσοι καταλαβαίνουν ότι το πραγματικό κίνητρο του Πούτιν ήταν να αποσπάσει την προσοχή του κοινού από μια στάσιμη οικονομία και να αυξάνει την φθίνουσα δημοφιλία του μέσω ενός «σύντομου, νικηφόρου πολέμου».
Ο πλησιέστερος παραλληλισμός μεταξύ της ρωσικής ιστορίας και αυτών που βλέπουμε στα εύφορα χιονισμένα χωράφια της Ουκρανίας είναι η προσπάθεια του Τσάρου Νικολάου Α’ το 1853 να ενισχύσει το καθεστώς του μέσω ενός νικηφόρου πολέμου στην Κριμαία. Τα αποτελέσματα ήταν καταστροφικά. Ο πόλεμος κράτησε μέχρι το 1865, ο Αυτοκρατορικός Ρωσικός Στρατός ηττήθηκε, το ταμείο αποστραγγίστηκε (γεγονός που οδήγησε στην πώληση της Αλάσκας στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1867) και η επιρροή της Ρωσίας στην Ευρώπη υπονομεύτηκε σοβαρά. Η ταπείνωση στον πόλεμο της Κριμαίας ανάγκασε την πνευματική ελίτ της Ρωσίας να αναγνωρίσει ότι ο γρήγορος εκσυγχρονισμός ήταν ο μόνος τρόπος για να ανακτηθεί η θέση της αυτοκρατορίας ως ευρωπαϊκής δύναμης. Αυτό ήταν καταλύτης για τις κοινωνικές μεταρρυθμίσεις στη δεκαετία του 1860, συμπεριλαμβανομένης της κατάργησης της δουλοπαροικίας και της αναθεώρησης του συστήματος της δικαιοσύνης, της τοπικής αυτοδιοίκησης, της εκπαίδευσης και της στρατιωτικής θητείας.
Για να είναι στα χαρτιά ένας παγκόσμιος πόλεμος ένας αγώνας μεταξύ δύο αντιπάλων, πρέπει γρήγορα να μετατραπεί σε αγώνα μεταξύ πολλών. Η Ρωσία σήμερα είναι πιο απομονωμένη από ποτέ. Το Ισλαμικό Κράτος στην Ευρύτερη Σαχάρα έχει περισσότερους συμμάχους από τον «χλωμό σκόρο», όπως πολλοί Ρώσοι υποτιμητικά αποκαλούν τον πρόεδρό τους. Η Κίνα είναι στην καλύτερη περίπτωση ένας χλιαρός σύμμαχος και ακόμη και η εμπλοκή των δυνάμεων του ΝΑΤΟ εναντίον των ρωσικών στρατευμάτων στην Ουκρανία δεν θα δει τον Κόκκινο Δράκο να τρέξει να βοηθήσει τον Πούτιν.
Ένας πόλεμος μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών και της Κίνας δεν είναι εφικτός, διότι η παγκοσμιοποίηση έχει συνδέσει όλα τα μέρη του κόσμου περισσότερο στενά παρά ποτέ. Αν ξεκινούσε μια τέτοια τρομερή σύρραξη, θα ήταν μια ένοπλη σύγκρουση μεταξύ ενός αγοραστή και ενός πωλητή, ενός καταναλωτή και ενός παραγωγού — και όλοι θα έχαναν. Η Κίνα είναι ένας γίγαντας με πήλινα πόδια, όπως υποδηλώνει η πανδημία των πρόσφατων διαδηλώσεων σε ολόκληρη την επικράτειά της. ΟΣι Τζινπίνγκ και η ελίτ στο Πεκίνο φοβούνται την εργατική αναταραχή σαν τον θάνατο. Γνωρίζουν ότι τα προνόμιά τους —και η επιβίωσή τους— εξαρτώνται από την ικανότητά τους να διασφαλίσουν την επαγγελματική αποκατάσταση όλων προκειμένου να αποφευχθεί ένα μεγάλο κύμα ανεργίας.
Ενώ ένας παγκόσμιος πόλεμος μπορεί να είναι απαραίτητος για να καταλύσει το παγκόσμιο καθεστώς Παγκοσμιοποίησης 2.0, δεν είναι επιτακτική ανάγκη αυτός να συμβεί για να οδηγηθούμε σε μία σοσιαλιστική επανάσταση. Στις αρχές της δεκαετίας του 1920, για παράδειγμα, ένα μαζικό εργατικό κίνημα αναπτύχθηκε στη Γερμανία. Οργανωμένοι σε συμβούλια (Arbeiterräte), αυτοί οι άνθρωποι ήταν αφοσιωμένοι σε μια γενική πάλη ενάντια στους εκμεταλλευτές και στην κατάληψη της οικονομικής εξουσίας από ενώσεις εργατικών συλλόγων. Αντιτάχθηκαν στην υπεράσπιση της «πατρίδας τους» και ήταν εχθρικοί προς όλες τις κυβερνήσεις, συμπεριλαμβανομένων των «δικών» τους ηγετών στο Βερολίνο. Τα εργατικά συμβούλια απέρριψαν τα πολιτικά κόμματα και τα συνδικάτα, τα οποία ορθώς θεωρούσαν θεμελιωδώς αντιδημοκρατικά, έχουν ανέκαθεν ηγέτες που παίρνουν όλες τις σημαντικές αποφάσεις και οπαδούς που κάνουν ό,τι τους υπαγορεύει η εξουσία.
Αυτό ίσχυε και στη Ρωσία, όπου τα εργατικά συμβούλια, ή σοβιέτ, εμφανίστηκαν για πρώτη φορά στην Επανάσταση του 1905. Σε αντίθεση με τα πολιτικά κόμματα και τα συνδικάτα, δεν ήταν υπόχρεοι σε κανέναν παρά μόνο στα δικά τους συλλογικά όργανα. Επίσης, οι εκλεγμένοι αντιπρόσωποί τους ήταν άμεσα ανακλητοί από την πλειοψηφία. Τα συμβούλια κατείχαν de facto εξουσία στις εργατικές γειτονιές της Αγίας Πετρούπολης και της Μόσχας μετά τον εξαναγκασμό σε παραίτηση του Τσάρου Νικολάου Β’ τον Φεβρουάριο του 1917. Τα υπόλοιπα, όπως λένε στα Αγγλικά, είναι ιστορία. Το Κόμμα των Μπολσεβίκων του Λένιν ήρθε στην εξουσία με την άνοδο των σοβιέτ, σαν σερφερ σε ένα τεράστιο λαϊκό κύμα, και στη συνέχεια παρέσυρε γρήγορα τα εργατικά συμβούλια από την πολιτική σκηνή αντικαθιστώντας τα με τη δική του δικτατορία, η οποία στη συνέχεια μετατράπηκε στη δεκαετία του ’30 στην προσωπική τυραννία του Στάλιν.
Όπως ήταν φυσικό, η ΕΣΣΔ παρουσιάστηκε ως αντικαπιταλιστική. Από τη σκοπιά των καπιταλιστών σε όλον τον κόσμο, αυτό επιβεβαιώθηκε από την κατάργηση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και της ελεύθερης αγοράς. Ωστόσο, από την οπτική γωνία των ίδιων των Σοβιετικών εργατών, η κυβέρνησή τους, αν και εκτόξευε ασταμάτητα μαρξιστική φρασεολογία, ήταν στην πραγματικότητα ένας σκληρός εκμεταλλευτής. Αυτό έγινε αισθητό και από τους εργάτες του Κομμουνιστικού Μπλοκ, ειδικά όταν η Σοβιετική Ένωση διέταξε μια τεθωρακισμένη μεραρχία στο Ανατολικό Βερολίνο το 1953 να συντρίψει μια εξέγερση του προλεταριάτου της Ανατολικής Γερμανίας –κάτι που δημιούργησε προηγούμενο για τις ένοπλες επεμβάσεις στην Ουγγαρία το 1956 και στην Τσεχοσλοβακία στην 1968.
Είτε η Σοβιετική Ένωση ήταν «κρατικοκαπιταλιστικό» είτε ένα «παραμορφωμένο» ή «εκφυλισμένο» εργατικό κράτος -όπως υποστηρίζουν ορισμένοι- σίγουρα δεν ήταν παράδεισος για τους περισσότερους ανθρώπους. Η ΕΣΣΔ είχε ελάχιστα κοινά με τον σοσιαλισμό, αν φυσικά με το όρο σοσιαλισμό εννοούμε μια κοινωνία χωρίς εκμετάλλευση και κοινωνική διαστρωμάτωση. Καθόλου αναίτια, πολλοί Ρώσοι αποκαλούσαν τη χώρα τους «γη του μεγάλου ψεύδους». Η Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών δεν ήταν ούτε ένωση (η Μόσχα κυβερνούσε δεσποτικά τις περιοχές), ούτε σοβιετική (εξαλείφθηκαν τα εργατικά συμβούλια), ούτε σοσιαλιστική (η εργατική αυτοδιαχείριση καταστράφηκε), ούτε δημοκρατική (δεν έγιναν ποτέ ελεύθερες εκλογές). Κάθε λέξη σε αυτή την «ΕΣΣΔ» ήταν ένα ακατέργαστο ψέμα.
Ο πόλεμος δεν είναι απαραίτητα προϋπόθεση για αντικαπιταλιστική επανάσταση. Οι περισσότεροι αναλυτές ξεχνούν να αναφέρουν ή απλώς δε γνωρίζουν ότι η επανάσταση στη Ρωσία μπορεί κάλλιστα να είχε ξεσπάσει πριν ηχήσουν τα όπλα τον Αύγουστο του 1914. Ανάλυση των εκτεταμένων δεδομένων που συνέλεξε η Εργοστασιακή Επιθεώρηση του Τσάρου Νικολάου Β’ για την περίοδο από το 1900 έως το 1914 δείχνει ένα απότομα αυξανόμενο απεργιακό κύμα, ιδιαίτερα στην πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας, την Αγία Πετρούπολη. Μόνο το πρώτο εξάμηνο του 1914 περίπου δύο εκατομμύρια άνθρωποι κατέβηκαν σε απεργία — και τα αιτήματά τους ήταν πολιτικά και όχι αυστηρά οικονομικά. Αν μη τι άλλο, το ξέσπασμα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου άμβλυνε σοβαρά το εργατικό κίνημα, το οποίο επανήλθε σε μεγάλο βαθμό μετά τη Πύρρεια νίκη της Ρωσίας εναντίον της Αυστροουγγαρίας το 1916.
Η πρόσφατη ιστορία συνοδεύεται από απόπειρες εργατικών συμβουλίων να αμφισβητήσουν το κατεστημένο σε καιρό ειρήνης (τόσο το καπιταλιστικό όσο και το «κομμουνιστικό»). Μεταξύ άλλων, αυτές περιλαμβάνουν την Πολωνία το 1956 και 1980-81 (rady rabotnicze), το Μεξικό το 2011 (comités trabajadores), την Ουγγαρία το 1956 (szovjetek), την Ιταλία το 1968 (consigli di fabbrica), την Ισπανία το 1936-37 (comités trabajadores- αν και σχηματίστηκε κατά τη διάρκεια ενός πολέμου, αυτός ήταν ένας εμφύλιος πόλεμος), την Γαλλία το 1968 (comités d’entreprise), την Τσεχοσλοβακία το 1968 (zavodnie rady) και το Ιράν το 1978-79 (shoras).
Ούτε η Μόσχα ούτε το Κίεβο μπορούν να κερδίσουν τον πόλεμο στην Ουκρανία. Ένα παρατεταμένο, αιματηρό αδιέξοδο είναι η πλέον πιθανή κατάληξη. Αυτό, φυσικά, εγκυμονεί σοβαρούς κινδύνους, και όχι μόνο για τις ηγεσίες των δύο εμπόλεμων χωρών. Κατά τα πρώτα χρόνια του Μεσοπολέμου, πριν από εκατό χρόνια, η φιλοσοφία πίσω από τη χρήση κυρώσεων από την Κοινωνία των Εθνών εναντίον μιας ανυπότακτης Γερμανίας βασιζόταν στην παρατήρηση κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου ότι ο βρετανικός ναυτικός αποκλεισμός είχε οδηγήσει σε αντιπολεμικές διαδηλώσεις και απεργίες στη Γερμανία (δραστηριότητες που οι Ναζί αργότερα θα θεωρούσαν dolchstoß ή αλλιώς «πισώπλατη μαχαιριά». Η ιδέα ήταν ότι, αναγκάζοντας τους Γερμανούς να υποφέρουν οικονομικά, αυτοί θα ξεσηκώνονταν εναντίον της κυβέρνησής τους – όπως έκαναν το 1918, όταν ο Κάιζερ Γουλιέλμος Β’ αναγκάστηκε να παραιτηθεί και καταφεύγοντας στους συγγενείς του στην Ολλανδία. Ωστόσο, η κρίση του Ρουρ το 1923 και ο τρελός υπερπληθωρισμός στη Γερμανία που ακολούθησε, απείλησε να έχει το εντελώς αντίθετο αποτέλεσμα. Ο τρόμος των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής ότι μια σοσιαλιστική επανάσταση θα μπορούσε να γκρεμίσει τη Γερμανία και να οδηγήσει στην αντικατάσταση της κεντροαριστερής κυβέρνησης της Βαϊμάρης από μια που θα ήταν ανοιχτά φιλική προς την ΕΣΣΔ, έδειξε τα όρια των οικονομικών κυρώσεων. Με άλλα λόγια, δεν είναι καθόλου αδιανόητο ότι οι τρέχουσες κυρώσεις κατά του καθεστώτος του Βλαντιμίρ Πούτιν μπορεί πραγματικά να πυροδοτήσουν αναταραχή και επανάσταση στη Δύση και σε όλον τον κόσμο.
Οι συνέπειες αυτού του πολέμου είναι τεράστιες και θα αποδυναμώσουν το ΝΑΤΟ. Η παγκόσμια μεσαία τάξη δέχεται την χαριστική βολή της και οι φτωχές χώρες θα υποστούν τρομερές στερήσεις, συμπεριλαμβανομένου του λιμού. Η κοινωνική σταθερότητα θα κλονιστεί και θα υπάρχει θυμός και πόλωση παντού, ειδικά στην Κίνα και στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου η ανισότητα είναι ακραία. Οι υψηλές τιμές ενέργειας και ο πληθωρισμός λειτουργούν ως αντικίνητρο για την ενίσχυση του ΝΑΤΟ. Τα περισσότερα κράτη μέλη -συμπεριλαμβανομένων των Ηνωμένων Πολιτειών, που έχουν σαφώς εγκαταλείψει τον ρόλο τους ως αστυνόμου του κόσμου- δεν θέλουν να δαπανήσουν περισσότερα χρήματα για να κρατήσουν τον οργανισμό ζωντανό.
Αντί για την αρχή ενός νέου παγκοσμίου πολέμου, αυτό που διαπιστώνουμε είναι το σκηνικό μίας αναταραχής παγκόσμιας εμβέλειας και το ενδεχόμενο σε πολλές χώρες πολλοί άνθρωποι να αμφισβητούν το καθεστώς και να απαιτούν δραστικές αλλαγές.
